Prawo pierwokupu a prawo pierwszeństwa nabycia udziałów w spółce z o.o. jako sposoby ograniczania zbycia udziałów.
Kwestie związane z ograniczeniami w zbywaniu udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością mają bardzo duży walor praktyczny. Co do zasady kwestie te powinny w wielu przypadkach stanowić punkt wyjścia już przy konstruowaniu zapisów umowy spółki.
Już bowiem na tym etapie wspólnikom może – i co do zasady – powinno zależeć na tym, aby skład osobowy wspólników pozostał niezmieniony, a jego ewentualne zmiany były przewidywalne i następowały w sposób możliwie bezkonfliktowy. Niekorzystną z punktu widzenia wielu spółek sytuacją będzie niewątpliwie zbycie udziałów przez wspólnika na rzecz osoby trzeciej, niewchodzącej w skład dotychczasowych wspólników spółki. Na przeciw oczekiwaniom wspólników w tym zakresie wychodzi ustawodawca, który w Kodeksie spółek handlowych dopuścił wprowadzenie do umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością norm ograniczających swobodę zbywania udziałów spółki przez wspólników. Zgodnie bowiem z art. 182 § 1 k.s.h. zbycie udziału lub jego części lub ułamkowej części udziału oraz zastawienie udziału umowa spółki może uzależnić od zgody spółki lub w inny sposób ograniczyć. Tym samym już w samych umowach spółek z ograniczoną odpowiedzialnością można zawrzeć zapisy, które uchronią co do zasady wspólników przed wstąpieniem w ich krąg osób spoza ich grona. Sposobem uregulowania tej kwestii jest wprowadzenie do umowy spółki zapisów w przedmiocie prawa pierwokupu lub prawa pierwszeństwa nabycia zbywanych udziałów. Wskazane uregulowania pozwalają wspólnikom na zapobieżenie nabyciu udziałów w spółce przez osoby trzecie, które dotychczas nie były jej udziałowcami poprzez uregulowanie zasad nabycia zbywanych udziałów przez dotychczasowych wspólników.
W praktyce korporacyjnej bardzo często dochodzi do sytuacji, w której wspólnicy spółki utożsamiają ze sobą obydwie wyżej wskazane instytucje – tj. prawo pierwszeństwa oraz prawo pierwokupu. Tymczasem wskazane uregulowania mają inny zakres, a różnice z nich wypływające mogą w sytuacji podjęcia decyzji przez jednego wspólnika o sprzedaży udziałów rodzić doniosłe konsekwencje praktyczne i prawne dla pozostałych wspólników. Jednocześnie może dojść do nieprzewidzianej i niekorzystnej z punktu widzenia wspólników sytuacji, w której błędne lub nieprecyzyjne uregulowania w zakresie prawa pierwszeństwa lub pierwokupu zawarte w umowie nie zrealizują założonego przez strony umowy celu, jakim jest kontrola nad zmianą składu osobowego i zapobieżenie wstąpieniu do spółki niepożądanych osób trzecich. Wobec powyższego zachodzi potrzeba wskazania różnić pomiędzy w/w instytucjami.
Prawo pierwokupu nabycia udziałów w spółce z o.o.
Prawo pierwokupu, jako instytucja prawna, zostało zdefiniowane w Kodeksie cywilnym (art. 596k.c. – 602 k.c.). W odniesieniu do omawianej materii – zastrzeżenie w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością prawa pierwokupu na rzecz jednego lub kliku wspólników będzie polegało na daniu pierwszeństwa kupna oznaczonych udziałów wspólnika wychodzącego ze spółki określonemu w umowie wspólnikowi lub wspólnikom na wypadek, gdyby sprzedający zamierzał je zbyć na rzecz osoby trzeciej (jako niewskazanej w umowie spółki, której przysługiwałoby prawo pierwokupu). Zastrzeżenie w umowie spółki prawa pierwokupu zobowiązuje wspólnika, który zamierza zbyć swoje udziały na rzecz osoby trzeciej do zawarcia z nabywcą warunkowej umowy sprzedaży udziałów oraz do zawiadomienia uprawnionego z umowy o treści warunków umowy. Taka warunkowa umowa sprzedaży zawierana jest pod warunkiem zawieszającym – tj. warunkiem nieskorzystania z prawa pierwokupu przez uprawnionego wspólnika w terminie ustawowym tygodnia od daty zawiadomienia o treści warunkowej umowy sprzedaży (zgodnie z art. 598 § 2 k.c. prawo pierwokupu co do nieruchomości można wykonać w ciągu miesiąca, a co do innych rzeczy – w ciągu tygodnia od otrzymania zawiadomienia o sprzedaży) lub w innym zastrzeżonym na tę okoliczność terminie wskazanym w umowie spółki. W taki przypadku jeżeli wspólnik uprawniony na podstawie umowy spółki z tytułu prawa pierwokupu zdecyduje się nabyć udziały, to wówczas dojdzie do zawarcia umowy sprzedaży pomiędzy wspólnikiem korzystającym z prawa pierwokupu oraz wspólnikiem sprzedającym udziały na zasadach wskazanych w treści umowy wynegocjowanej z osobą trzecią, która zamierzała nabyć udziały (niezmienne pozostają ustalenia w zakresie ceny sprzedaży udziałów, terminu sprzedaży, sposobu płatności itp).
Konsekwencją naruszenia zawartego w umowie spółki prawa pierwokupu udziałów (polegająca na zbyciu udziałów w spółce osobie trzeciej na podstawie umowy bezwarunkowej z pominięciem uprawnionego z umownego prawa pierwokupu) będzie odpowiedzialność odszkodowawcza po stronie sprzedającego. Zgodnie bowiem z art. 599 k.c. niewykonanie obowiązków związanych z pierwokupem rodzi po stronie zobowiązanego odpowiedzialność odszkodowawczą, sama zaś umowa zawarta z osobą trzecią wywołuje skutek rozporządzający. Wspólnik, którego prawo pierwokupu zostało naruszone, w określonych przypadkach będzie miał także prawo do wytoczenia powództwa o uznanie bezwarunkowej umowy sprzedaży udziałów w spółce z o.o. za bezskuteczną (część doktryny stoi na stanowisku, iż roszczenie to jest niedopuszczalne). Jak przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 listopada 2001 r. (sygn. akt V CKN 536/00) wystąpienie na podstawie art. 59 k.c. z powództwem o uznanie umowy zbycia udziału w spółce z o.o. zawartej bezwarunkowo, mimo zastrzeżonego dla wspólników prawa pierwszeństwa nabycia udziału, jest możliwe jeżeli o uprawnieniu tym obie strony umowy wiedziały. Ponadto zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5 maja 2010 r. (sygn akt: I ACa 1122/09), który wskazał, iż w przypadku w którym wspólnik spółki z o.o. zobowiązany z prawa pierwokupu zawarł umowę sprzedaży udziałów, nie uzależniając jej ważności od tego, czy inny uprawniony wspólnik skorzysta z przysługującego mu prawa pierwokupu, to prawomocne orzeczenie sądu oparte na art. 59 k.c. może pozbawić te umowę skuteczności w takim zakresie, w jakim uniemożliwiła ona wykonanie tego prawa. Dodatkowo Sąd w cytowanym wyroku wskazał, iż uprawomocnienie się orzeczenia skutkuje możliwością złożenia przez uprawnionego oświadczenia o skorzystaniu z prawa pierwokupu w terminie określonym w art. 598 § 2 k.c. (tj. w terminie tygodnia od daty uprawomocnienia się wyroku o uznanie bezwarunkowej umowy sprzedaży udziałów w spółce z o.o. za bezskuteczną).
Prawo pierwszeństwa nabycia udziałów w spółce z o.o.
Prawo pierwszeństwa nabycia udziałów nie zostało uregulowane w treści Kodeksu cywilnego czy też Kodeksu spółek handlowych, co nie oznacza, że jako instytucja mająca na celu ochronę składu osobowego wspólników spółki z o.o. nie może zostać zastrzeżone w umowie. Prawo pierwszeństwa jest innym rodzajem prawa niż prawo pierwokupu, przy czym jego treść podlega, tak jak inne postanowienia umowy, interpretacji zgodnie z celem w jakim zostało ustanowione i funkcją jaką nadali mu wspólnicy zawierając umowę spółki, a przy wykładni tego prawa dla potrzeb konkretnej umowy należy stosować normy przepisu art. 65 k.c. Zastrzeżenie tego prawa w treści umowy w sposób prawidłowy może stanowić skuteczne narzędzie mające wpływ na stosunki pomiędzy wspólnikami w przypadku chęci wycofania się jednego z nich z działania spółki (poprzez zbycie udziałów).
Prawo pierwszeństwa wyraża się w konieczności uzyskania zgody wszystkich wspólników na zbycie udziału osobie spośród wspólników lub spoza ich grona. Zgoda wspólników zostaje w takim przypadku wyrażona poprzez ich rezygnację z realizacji prawa pierwszeństwa jeszcze przed zawarciem przez wspólnika zamierzającego sprzedać udziały umowy sprzedaży. Wspólnik, który ma zamiar zbycia swego udziału, jest zobowiązany zawiadomić o tym spółkę lub wspólników. Pozostali wspólnicy w określonym terminie mogą zgłosić zamiar nabycia tego udziału i jest to traktowanie jako ich oferta kupna. Zasadniczym problemem, który powinien zostać uregulowany w umowie spółki jest określenie sposobu określenia ceny sprzedaży udziałów, terminu wykonania prawa pierwszeństwa nabycia udziałów, a także zasad wskazania nabywcy udziałów w przypadku, w którym chęć ich nabycia na zasadach pierwszeństwa zgłosi więcej niż jeden ze wspólników (w przypadku gdy zostało ono zastrzeżone dla wszystkich wspólników bez określenia kolejności wykonania tego prawa). Jednocześnie należy wskazać, iż prawem pierwszeństwa nabycia udziałów w umowie spółki można uregulować wszystkie sytuacje, w których dochodzi do ich zbycia (np. sprzedaż, darowiznę, zamianę). Takiej możliwości nie daje nam prawo pierwokupu, które dotyczy wyłącznie sytuacji sprzedaży udziałów przez jednego ze wspólników.
Wspólnik, na rzecz którego zastrzeżono prawo pierwszeństwa, a który został pozbawiony możliwości jego wykonania przez wspólnika sprzedającego udziały może dochodzić obrony swoich roszczeń na drodze powództwa o uznanie umowy sprzedaży udziałów z pominięciem prawa pierwszeństwa za bezskuteczną na podstawie art. 59 k.c.
Na zakończenie należy wskazać skutki, jakie może rodzić nieprecyzyjne sformułowanie w umowie prawa pierwszeństwa. Zazwyczaj bowiem w umowach oprócz zapisu iż „w przypadku sprzedaży udziałów pozostali wspólnicy mają pierwszeństwo ich nabycia” w umowie spółki nie sposób odnaleźć żadnych innych zapisów, które pozwalałyby nam na ustalenie sposobu wykonania tego prawa przez pozostałych wspólników. W takim przypadku pomocne może okazać się orzecznictwo, w którym przyjmuje się, iż w przypadku gdy umowa (statut) spółki przyznaje wspólnikom (akcjonariuszom) pierwszeństwo nabycia udziałów (akcji) i nie zawiera żadnych postanowień precyzujących zasady realizacji tego uprawnienia, przyjąć trzeba, iż obrót udziałami (akcjami) powinien się odbywać w sposób przewidziany przepisami art. 598 i następne k.c., a określoną w umowie (statucie) instytucję kwalifikować należy jako prawo pierwokupu. Analogicznie w orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, iż w przypadku, w którym postanowienia umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością dotyczące prawa pierwszeństwa nabycia udziałów różnią się istotnie od prawa pierwokupu, o którym mowa w art. 596 i następne k.c., to przepisy te nie znajdują zastosowania do wykonywania prawa pierwszeństwa nabycia udziałów (tak też m.in. wyroki Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – I Wydział Cywilny z dnia 5 grudnia 2014 r., sygn. akt I ACa 399/14; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 9 listopada 2006 r., sygn. akt I ACa 392/06).
Konkluzje.
Należy podkreślić, iż pomimo utożsamiania przez część przedsiębiorców obu instytucji – tj. prawa pierwokupu i prawa pierwszeństwa, różnią się one w sposób zasadniczy oraz w odmienny sposób pozwalają na zabezpieczenie interesów wspólników na wypadek ewentualnej zmiany składu osobowego w spółce. Dlatego też zasadnym jest już na etapie kształtowania umowy spółki jest określenie priorytetów na przyszłość oraz prawidłowe uregulowanie zasad pierwszeństwa bądź pierwokupu, tak aby w przyszłości uniknąć konieczności sądowego dochodzenia swoich praw.