Prokura łączna niewłaściwa – uwagi na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego.

W dniu 30 stycznia 2015 r. Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów podjął uchwałę (sygn. akt III CZP 34/14), na podstawie której rozstrzygnął powstałe w praktyce sądów rejestrowych wątpliwości co do możliwości dokonania wpisu do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego prokury łącznej niewłaściwej.

Sąd Najwyższy przesądził, iż udzielenie takiej prokury jest niedopuszczalne oraz nakazał sądom rejestrowym wykreślenie z urzędu takich – zdaniem Sądu Najwyższego – wadliwych wpisów.

Istota prokury.

Zgodnie z art. 109(1) k.c. § 1 prokura jest pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, które obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. § 2 cytowanego przepisu stanowi natomiast, iż nie można ograniczyć prokury ze skutkiem wobec osób trzecich, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Prokura jest zatem specjalnym rodzajem pełnomocnictwa, co oznacza, że czynność prawna dokonana przez prokurenta w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla mocodawcy – prokurent jest bowiem przedstawicielem swojego mocodawcy (art. 95 § 2 k.c.).

Ustawodawca w Kodeksie cywilnym w sposób zupełny uregulował kwestie rodzajów prokury tj.:

  • prokurę singularną wykonywaną jednoosobowo, której przedsiębiorca udziela innej osobie lub osobom, przy czym jeżeli udzielono takiej prokury kilku osobom, każda z tych osób jest umocowana do czynności sądowych i pozasądowych jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, z wyjątkiem czynności, o których mowa w 109(3) k.c. (do zbycia przedsiębiorstwa, do dokonania czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie go do czasowego korzystania, oraz do zbywania i obciążania nieruchomości jest wymagane pełnomocnictwo do poszczególnej czynności);
  • prokurę łączną polegającą na tym, że przedsiębiorca udziela jej kilku osobom – do skutecznego składania oświadczeń woli za przedsiębiorcę konieczne jest złożenie oświadczenia woli przez wszystkie osoby, którym udzielono prokury łącznej;
  • prokurę oddziałową polegającą na udzieleniu prokury singularnej lub łącznej z jednoczesnym ograniczeniem jej zakresu do spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa.

Zgodnie z powyższym wyliczeniem kodeks cywilny ustanawia zamknięty katalog rodzajów prokury. Tymczasem w praktyce sądowej na przestrzeni lat pojawił się problem związany z wykładnią przepisów odnośnie prokury oraz jej rodzajów – niektóre wydziały sądów rejestrowych dopuszczały bowiem dokonanie czwartego rodzaju prokury nieznanego przepisom kodeksu cywilnego – tj. prokury udzielonej jednej osobie z zastrzeżeniem, że może ona działać tylko łącznie z członkiem zarządu, inne zaś stały na stanowisku, że udzielenie i wpisanie do rejestru takiego typu prokury jest niedopuszczalne. Wobec powyższego Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego zauważył konieczność rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego – tj. rozstrzygnięcia dopuszczalności lub jej braku dokonania wpisu do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego prokury łącznej niewłaściwej, polegającej na jej udzieleniu jednej osobie z zastrzeżeniem, że może ona działać tylko łącznie z członkiem zarządu, nigdy zaś jednoosobowo.

Dopuszczalność udzielenia prokury łącznej niewłaściwej.

Sąd Najwyższy w cytowanej na wstępie uchwale 7 sędziów dokonał rozważenia, czy możliwe jest ustanowienie prokurenta i uzależnienie skuteczności dokonywanych przez niego czynności w imieniu spółki od tego, aby dokonywał je łącznie z członkiem zarządu. Zgodnie z art. 109(4) k.c. prokura może być udzielona kilku osobom łącznie (prokura łączna) lub oddzielnie. Wobec brzmienia powyższego przepisu, każda z osób ustanowionych prokurentem pełni wskazaną funkcję z tym zastrzeżeniem, że do skuteczności czynności prawnej, której dokonują w imieniu spółki, wymagane jest oświadczenie woli każdego z nich. Sąd Najwyższy przyjął, że brak jest podstaw do  stwierdzenia, że istota prokury łącznej sprowadza się do tego, iż do ważności czynności dokonywanych przez prokurenta nie wystarcza tylko oświadczenie samego prokurenta, lecz wymagane jest także jeszcze inne oświadczenie woli. Oświadczenie to może pochodzić nie tylko od drugiego prokurenta, lecz może być również oświadczeniem woli członka zarządu. Pogląd taki jest sprzeczny z literalną wykładnią art. 109(4) k.c. W przepisie tym stwierdza się jednoznacznie, że prokura może być udzielona kilku osobom łącznie i to jest właśnie prokura łączna. Nie jest wobec tego prokurą łączną udzielenie prokury tylko jednej osobie. Brak też podstaw prawnych, aby uzależniać skuteczność czynności dokonywanych przez prokurenta w imieniu spółki od oświadczenia woli członka zarządu spółki. W konsekwencji uznać należy, że prokury łącznej można udzielić kilku osobom, co oznacza, że do skutecznego reprezentowania przez nich spółki będzie wymagane złożenie oświadczenia woli przez każdego z nich. Każda z tych osób jest więc prokurentem, gdyż skoro udziela się prokury, to znaczy każdemu z prokurentów łącznych. To, że w art. 109(4) k.c. nie wspomina się, iż przedsiębiorca udziela prokury prokurentowi nie upoważnia do przyjęcia, że drugą osobą w prokurze łącznej może być inna osoba niż prokurent. Gdyby wolą ustawodawcy było, aby drugą osobą w prokurze łącznej mogła być osoba, która nie jest prokurentem, wymagałoby to wyraźnego postanowienia ustawy. Jako przykłady takich rozwiązań przez ustawodawcę Sąd Najwyższy wskazał art. 205 k.s.h oraz 373 k.s.h., które w sposób wyraźny przewidują, że jeżeli zarząd jest wieloosobowy, do skutecznego złożenia oświadczenia woli za spółkę, jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, wystarczy złożenie oświadczenia woli przez członka zarządu i prokurenta.

Sąd Najwyższy wskazał jednocześnie, że uznanie za dopuszczalne ustanowienie prokury niewłaściwej, uzależniałoby skuteczność oświadczenia woli prokurenta składanego w imieniu spółki od złożenia oświadczenia woli także przez członka zarządu. Taka prokura godziłaby w jej istotę, wypaczając model ustawowy. Prokurent jest bowiem specjalnym pełnomocnikiem, który – jeżeli nie jest to prokura łączna – może samodzielnie składać oświadczenie woli w zakresie spraw określonych w kodeksie cywilnym. Dopuszczenie do tego, aby skuteczność oświadczeń woli prokurenta zależała od woli członka zarządu, czyniłaby z prokurenta nie samodzielnego pełnomocnika, ale pomocnika zarządcy, który jest mu podporządkowany. Takie ograniczenie umocowania prokurenta byłoby zatem sprzeczne z istotą pełnomocnictwa, szczególnie takiego jak prokura, gdyż z jednej strony zarząd daje mu umocowanie, aby mógł samodzielnie podejmować wszystkie czynności związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa spółki (z wyjątkiem wskazywanych już ograniczeń wynikających z art. 109(3) k.c.), z drugiej zaś zabrania dokonać jakiejkolwiek czynności samodzielnie, czyli w istocie bez zgody członka zarządu. Prokurent nie mógłby bowiem dokonać żadnej czynności bez zgody członka zarządu. Dlatego też takie postanowienia w zakresie powołania prokury łącznej niewłaściwej powinny – zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego – zostać uznane za bezskuteczne wobec osób trzecich na podstawie art. 109(1) § 2 k.c.

Wyjątek od zasady niedopuszczalności udzielenia prokury łącznej mieszanej.

Podkreślić należy, że istnieje jeden wyjątek (aprobowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w tym w cytowanym orzeczeniu), zgodnie z którym dopuszczalne jest ustanowienie prokury łącznej mieszanej – są to wskazywane już w niniejszym wpisie przepisy art. 205 k.s.h oraz 373 k.s.h., które stanowią, iż „jeżeli zarząd jest wieloosobowy, sposób reprezentowania określa umowa spółki (statut). Jeżeli umowa (statut) spółki nie zawiera żadnych postanowień w tym przedmiocie, do składania oświadczeń w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo jednego członka zarządu łącznie z prokurentem”. Powyższy wyjątek jest zgodny z wynikającą z art. 38 k.c. zasadą określającą działanie osób prawnych. Na mocy cytowanego przepisu jest zatem dopuszczalne określenie w umowie (statucie) spółki takiego sposób reprezentacji spółki, że oświadczenie woli w imieniu spółki może złożyć jeden z prokurentów i członek zarządu. O sposobie reprezentacji spółki może decydować wyłącznie ustawa lub oparty na niej statut (umowa spółki), a nie oświadczenie woli członków zarządu spółki. Zarząd, reprezentując spółkę, może działać tylko w zakresie wyznaczonym przez przepis ustawy oraz postanowienia umowy spółki lub statutu, co nie obejmuje uprawnienia do kreowania nowego rodzaju prokury.

Podsumowanie.

  • Niedopuszczalny jest wpis do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym jednego prokurenta z zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem zarządu na podstawie uchwały podjętej przez zarząd. Brak jest bowiem ustawowych podstaw dla ustanowienia takiej prokury, gdyż nie przewidują jej przepisy kodeksu cywilnego o prokurze, a ponadto taka prokura byłaby sprzeczna z podstawową zasadą reprezentacji osób prawnych, określoną w art. 38 k.c.;
  • Dopuszczalne jest ustanowienie prokury łącznej mieszkanej na podstawie umowy spółki (statutu spółki);
  • Wpisy w Krajowym Rejestrze Sądowym prokury łącznej niewłasciwej, powinny zostać wykreślone na podstawie art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1203 ze zm.);
  • wobec istnienia wieloletniej praktyki sądów rejestrowych w zakresie dokonywania wpisów do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym prokury łącznej niewłaściwej, przyjęta wykładania przepisów o prokurze nie może doprowadzić do podważenia bezpieczeństwa obrotu i możliwości pozbawiania skuteczności wielkiej ilości czynności prawnych, dokonanych przez prokurentów ustanowionych w ten sposób. Dlatego też zaprezentowana wykładnia przepisów obowiązuje od daty podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy – tj. od dnia 30 stycznia 2015 r.