Wykluczenie wspólnika spółki cywilnej – możliwość podjęcia uchwały.

Na wstępnie należy wskazać, iż nadrzędną zasadą polskiego prawa zobowiązań jest zasada swobody umów. Definiuje się ją jako kompetencję do kształtowania przez podmioty wiążących je stosunków prawnych w drodze dwustronnych lub wielostronnych oświadczeń woli.

Określa się ją również jako stworzoną przez normy prawa dla podmiotów cywilnoprawnych z możliwością (kompetencją) ustanawiania, uchylania i zmieniania ich obowiązków (i skorelowanych z nimi uprawnień), czyli tworzenia, zmieniania i znoszenia stosunków zobowiązaniowych w drodze dokonywanych wspólnie czynności prawnych – umów. Wskazana zasada swobody umów jest pochodną konstytucyjnej zasady wolności gospodarczej (tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 października 2006 r., II CSK 117/2006, LEX nr 332959). W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, iż zasada swobody umów oznacza, że podmioty zawierające umowę mają pełną swobodę co do tego, czy chcą zawiązać między sobą stosunek obligacyjny, a więc, czy zobowiązanie umowne w ogóle powstanie, mają swobodę wyboru kontrahenta, mogą ukształtować treść umowy według swego uznania, a tym samym powołać do życia taki stosunek zobowiązaniowy, jaki odpowiada ich interesom, a ponadto, że prawnie skuteczne jest samo porozumienie stron, niewymagające w zasadzie szczególnej formy, chyba że wymóg taki wynika z ustawy (uchwała pełnego składu SN z dnia 28 kwietnia 1995 r., III CZP 166/94, OSNC 1995, nr 10, poz. 135, Prok. i Pr.-wkł. 1995, nr 11-12, s. 31, Wokanda 1995, nr 11, s. 1).

Spółka cywilna jest przede wszystkim stosunkiem prawnym, powstałym na podstawie umowy, której istotę zawiera się w art. 860 § 1 k.c. stanowiący, iż strony (wspólnicy) zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. „Wspólny cel” stron tej umowy stanowi jeden z elementów przedmiotowo istotnych i koniecznych spółki oraz podstawowe kryterium delimitacyjne stosunku spółki od innych, podobnych instytucji prawnych. Pod pojęciem wniesienia wkładów w doktrynie przyjmuje się:

  • własność rzeczy (stosując w tym zakresie odpowiednie przepisy dotyczące umowy sprzedaży),
  • używanie rzeczy (vide: przepisy określające umowę najmu),
  • wniesienie wkładów pieniężnych, co niekoniecznie jest tożsame z przeniesieniem własności,
  • świadczenie usług na rzecz spółki.

Akceptacja spółki cywilnej jako podmiotu gospodarczego nie może przesłonić istoty jej funkcjonowania, jaką jest określony przez wspólników stosunek zobowiązaniowy odznaczający się równouprawnieniem stron umowy mającej na celu realizację wspólnego zamierzenia. Nie ulega wątpliwości, iż umowa spółki cywilnej jest umową opierającą się na zaufaniu, chociażby ze względu na szeroko zakrojone uprawnienia, które posiada każdy z przystępujących do umowy z momentem jej zawarcia. W obecnym brzmieniu Kodeksu cywilnego przyjmuje się możliwość wystąpienia wspólnika spółki w następujących przypadkach:

  • wypowiedzenie udziału przez wierzyciela osobistego wspólnika na warunkach określonych w art. 870 k.c.;
  • wypowiedzenie udziału przez wspólnika na 3 miesiące przed upływem roku obrachunkowego, o ile spółka była zawiązana na czas nieokreślony (art. 869 § 1 k.c.);
  • wypowiedzenie udziału przez wspólnika bez zachowania 3 miesięcznego terminu ale “z ważnych powodów”, nawet jeżeli spółka została zawarta na czas nieokreślony (art. 869 § 2 k.c.).

Uregulowanie spółki cywilnej w jednym z tytułów księgi III Kodeksu cywilnego dotyczącej zobowiązań w pewnym stopniu przesądza już o jej charakterze. Spółka cywilna bowiem, w przeciwieństwie do spółek prawa handlowego, nie jest odrębnym podmiotem prawa, lecz umową zobowiązaniową – w związku z czym stosuje się do niej przepisy Kodeksu cywilnego dot. prawa zobowiązań, w tym też zasadę swobody umów wyrażoną w art. 3531 k.c. Za wspólników uważa się strony umowy określonej w art. 860 k.c. W związku ze szczególnym charakterem spółki cywilnej to właśnie wspólnicy ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania związane z prowadzeniem spółki. Odpowiedzialność ta określana jest jako:

  • odpowiedzialność solidarna – każdy wspólnik odpowiada za całość długu, a spełnienie świadczenia przez jednego ze wspólników zwalnia pozostałych;
  • odpowiedzialność osobista – możliwość podniesienia przez ewentualnego wierzyciela podniesienie roszczenia przeciwko dowolnie wybranemu przez siebie wspólnikowi;
  • odpowiedzialność nieograniczona – nie może zostać w żaden sposób ograniczona wobec wierzycieli, a jej jedynym wyznacznikiem jest wysokość zaciągniętego zobowiązania;
  • odpowiedzialność pierwszorzędna – przymusowe pierwszeństwo zaspokajania się wierzycieli z majątku spółki przed majątkiem wspólników.

Spółka cywilna stanowi na gruncie prawa polskiego podstawową formę współdziałania gospodarczego. Na jej fundamentalny charakter złożyło się kilka przyczyn, z których dla naszych rozważań najistotniejszą jest obowiązek współdziałania wspólników. Byt spółki cywilnej statuuje zasada zaufania. Pomimo tego, że ustawodawca w obecnie obowiązującym kodeksie cywilnym nie wprowadził wprost przepisów, które wyposażałyby wspólników w antidotum na takie zachowanie wspólnika, które powoduje utratę zaufania do niego, to nie sposób przyjąć, mając na uwadze racjonalizm ustawodawcy, by sprzeciwiał się on takiemu ukształtowaniu stosunku spółki cywilnej, które pozwalałoby jej wspólnikom na zmiany w składzie osobowym. Dodanie wskazanych zapisów do umowy spółki jest zgodne z bezwzględnie obowiązującą w polskim systemie prawnym zasadą swobody umów wyrażoną we wskazanym art. 3531 k.c. W związku z czym należy przyjąć, iż wspólnicy mają pełne prawo wykluczyć ze składu osobowego spółki wspólnika nielojalnego, którego celem działania jest tylko i wyłącznie działanie na jej szkodę, a pośrednio ze względu na zasady ukształtowania odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki, także działanie na szkodę pozostałych wspólników w przypadku, w którym w umowie spółki cywilnej znalazł się konkretny zapis, dający wspólnikom uprawnienie do podjęcia uchwały w przedmiocie wykluczenia z jej składu osobowego wspólnika ze względu na wskazane w umowie przyczyny (np. nielojalne działanie lub działanie na szkodę spółki).

Mając na uwadze przywołaną zasadę swobody umów, nic nie stoi na przeszkodzie, aby pomimo silentium legis przyznać wspólnikom spółki cywilnej możliwość takiego ukształtowania umowy spółki, aby znalazły się w niej zapisy pozwalające na wykluczenie spośród grona wspólników któregokolwiek z nich, w przypadku ziszczenia się wskazanych w umowie spółki okoliczności. Przyznanie takich uprawnień wspólnikom daje im realny wpływ na kształt relacji prawno-ekonomicznych w spółce. Dzięki wprowadzeniu do umowy spółki zapisów pozwalających na wykluczenie nielojalnych wspólników, istnieje prawne narzędzie do postępowania z nielojalnym, działającym na szkodę spółki wspólnikiem. Tym bardziej, że odmówienie wspólnikom prawa do takiego ukształtowania umowy spółki, zgodnie z obowiązującą zasadą swobody umów, doprowadziłoby do sytuacji, w której wspólnicy nie mieliby możliwości zachowania bytu spółki, bez skazania jej na unicestwienie w przypadku takiego postępowania wspólnika, jakie miało miejsce w przedmiotowej sprawie. Takie rozwiązanie stałoby w jawnej sprzeczności z zamierzeniami ustawodawcy, który w każdym przypadku stoi na straży bytu prawnego spółki, pomimo występujących w niej perturbacji personalnych. Ze względu na osobisty charakter więzi, która powinna łączyć wspólników, oraz ich obowiązek realizacji wspólnego celu gospodarczego, konieczność wykluczenia wspólnika nielojalnego (niestarannego) w praktyce ma bardzo wielkie znaczenie. Pomimo braku zapisów ustawowych regulujących przedmiotową kwestię, nie ulega wątpliwości, iż ustawodawca zezwolił na takie ukształtowanie umowy spółki cywilnej, które pozwala na wykluczenie z jej składu w konkretnej sytuacji nielojalnego wspólnika. Zasada trwałości i niezmienności składu osobowego nie stanowi celu, lecz jedynie środek ku temu, aby spółka cywilna efektywnie funkcjonowała, a w przypadku zakłóceń – aby wspólnicy wyrażający wolę współpracy byli w stanie obronić to, co sami stworzyli. Wspólnicy spółki cywilnej mają zatem prawo ukształtować umowę spółki w sposób, który nie jest sprzeczny z ustawą, dokonując pewnych modyfikacji lub uzupełnień, kreując w ten sposób bardziej odpowiedni dla nich instrument prawny, mający na celu zrealizowanie celu wskazanego w art. 860 § 1 k.c.

Mateusz Sieniewicz, adwokat